Krajowa strategia morska - klucz do realizacji SDG14 w Polsce 

Climate Future Institute

Morza i oceany to fundament życia i gospodarki - regulują klimat, dostarczają pożywienia i utrzymują bioróżnorodność, niezbędną dla stabilności społeczno-gospodarczej. Cel Zrównoważonego Rozwoju 14 „Życie pod wodą” (ang. SDG14) podkreśla, że ochrona ekosystemów wodnych jest warunkiem utrzymania zdrowia planetarnego i lokalnego [1]. Polska, posiadając jedno z najdłuższych wybrzeży w Europie Środkowo-Wschodniej, powinna odgrywać w tym procesie szczególną rolę. Tymczasem brak spójnej krajowej strategii morskiej sprawia, że działania w tym obszarze są rozproszone i trudne do oceny pod względem skuteczności.

Publikacja „Sustainable Development Report 2025” pokazuje, że Polska ma jedne z najsłabszych wyników w realizacji SDG14. Chociaż ochroną objęto 87,3% kluczowych obszarów morskich (cel szczegółowy 14.5), to wciąż narasta problem przełowienia i zaniku bioróżnorodności (14.4). Brakuje też przejrzystych mechanizmów monitorowania i publicznie dostępnych danych [2]. W rezultacie nie da się wiarygodnie ocenić, czy podejmowane działania faktycznie poprawiają stan środowiska morskiego.

Polska uczestniczy w Komisji Helsińskiej (ang. HELCOM), koordynującej współpracę państw bałtyckich, i realizuje Plan Działania na rzecz Morza Bałtyckiego (ang. BSAP) obowiązujący do 2030 roku, który wyznacza ambitne cele środowiskowe [3], chociaż pomija kwestie rozwoju gospodarczego. Poprzednia „Polityka morska RP do 2020 roku” skupiała się za to niemal wyłącznie na aspektach ekonomicznych [4]. Brak krajowego dokumentu łączącego oba podejścia powoduje, że decyzje dotyczące gospodarki morskiej i ochrony przyrody są podejmowane fragmentarycznie, bez spójnej wizji [5]. Aby lepiej łączyć ochronę środowiska z gospodarką, Ramowa Dyrektywa Morska Unii Europejskiej (ang. MSFD) zobowiązuje państwa członkowskie do opracowania strategii morskiej dostosowanej do specyfiki ich wód [6], co w praktyce pozwala określić jasne priorytety i odpowiedzialności. W Polsce taki dokument mógłby integrować zobowiązania wynikające z BSAP, MSFD i krajowych planów gospodarczych, jednocześnie wskazując harmonogram działań i sposoby monitorowania postępów.

Bez przyjęcia krajowej strategii morskiej realizacja SDG14 do 2030 roku będzie niemożliwa. Tylko spójny, międzysektorowy dokument pozwoli przełożyć ogólne deklaracje na konkretne działania: ograniczenie zanieczyszczeń i wprowadzenie stałego monitoringu jakości wód (14.1), ochronę i odbudowę ekosystemów przybrzeżnych (14.2), zrównoważone korzystanie z zasobów morskich (14.6–14.7) oraz wzmocnienie zarządzania rybołówstwem (14.3, 14.6). Jasne przypisanie odpowiedzialności i systematyczne gromadzenie danych umożliwią pełne mierzenie postępów w realizacji SDG14 i podejmowanie decyzji w oparciu o rzetelne informacje. To nie tylko kwestia ochrony środowiska, ale też warunek długoterminowego rozwoju gospodarczego i społecznego w Polsce oraz w globalnej skali.

Życie pod wodą 

Fundacja Zdrowa Rzeka

Wody przybrzeżne ulegają zanieczyszczeniu i eutrofizacji. Jeżeli nie zostaną podjęte stosowne działania, szacuje się, że do 2050 roku zjawisko eutrofizacji wzrośnie na obszarze obejmującym 20% dużych ekosystemów morskich. Działania Fundacji Zdrowa Rzeka wpisują się w Cel 14 – Chronić oceany, morza i zasoby morskie oraz wykorzystywać je w sposób zrównoważony. W szczególności najbliższy naszym ideom jest Cel 4.1 – “Do 2025 roku zapobiegać i znacznie zmniejszyć poziom wszelkich rodzajów zanieczyszczeń morza, w szczególności powstałych w wyniku działalności na lądzie, w tym śmieci i odpadków żywnościowych zrzucanych do morza.”

Naszą misją jest ochrona przyrody i klimatu, w szczególności w obszarze gospodarowania wodami. Renaturyzacja rzek i mokradeł na lądzie to lepsza jakość wody słodkiej, która trafia do mórz i oceanów.

Realizując nasze cele skupiamy się na edukacji, która jest podstawą dobrze podejmowanych decyzji. Jednym z takich działań jest opracowanie ekoporadnika „Adaptacja rolnictwa do zmian klimatu. Dobre praktyki krajowe i zagraniczne dotyczące rolnictwa przyjaznego klimatowi”. Materiał powstał na zlecenie Małopolskiego Urzędu Marszałkowskiego w ramach projektu LIFE EKOMAŁOPOLSKA Wdrażanie Regionalnego Planu Działań dla Klimatu i Energii dla województwa małopolskiego.

Dzięki temu przedsięwzięciu przekazaliśmy ekspercką, aktualną wiedzę ekodoradcom i samorządom w Małopolsce, aby trafić poprzez nich do rolników i osób zainteresowanych rozwiązaniami i praktykami rolniczymi przyjaznymi klimatowi. Poradnik stanowi kompendium wiedzy na temat metod adaptacyjnych dla rolnictwa na zmiany klimatu, które poprzez zwrócenie uwagi na potrzebę lepszego gospodarowania zasobami wód powierzchniowych wskazuje renaturyzację rzek i odbudowę przyrzecznych stref buforowych jako działania, które skutecznie minimalizują dopływ biogenów do rzek.

Życie pod wodą 

Race for the Baltic

Morze Bałtyckie to serce regionu, z którego korzysta ponad 80 milionów ludzi – źródło żywności, pracy, rekreacji i bioróżnorodności. Stan morza wpływa bezpośrednio na rybołówstwo, turystykę, bezpieczeństwo żywnościowe i zdrowie publiczne, a jego ochrona jest jednym z kluczowych wyzwań ekologicznych, społecznych i gospodarczych regionu.

Cel 14 Agendy 2030 ściśle łączy się z innymi priorytetami, m.in. celem 6.3 (jakość wody), 6.6 (ochrona ekosystemów wodnych) i 2.4 (zrównoważone rolnictwo). Negatywny wpływ działalności rolnictwa i gospodarki wodnej uniemożliwia realizację celu 14 – i odwrotnie – zdegradowany Bałtyk podważa osiągnięcie celów 2 i 6. Powstaje błędne koło, które musimy przerwać.

Bałtyk jest jednym z najbardziej wrażliwych mórz świata – półzamknięty, z powolną wymianą wód, wyjątkowo silnie odczuwa presję człowieka. Raporty HELCOM od dekad wskazują, że największym zagrożeniem środowiskowym jest eutrofizacja – nadmiar biogenów (fosforu i azotu) trafiających do morza powoduje zakwity glonów, degradację ekosystemów i powstawanie martwych stref.

Problem ten, narastający przez dziesięciolecia, nie zniknie bez konsekwentnych działań ograniczających dopływ biogenów z całych zlewni. Kluczowym narzędziem jest wdrożenie planu działania na rzecz ochrony Morza Bałtyckiego (Baltic Sea Action Plan), który wymaga zaangażowania państw, samorządów, rolnictwa, przemysłu i organizacji pozarządowych.

Konieczne jest podniesienie efektywności zarządzania zlewniowego i skuteczności wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej – wyznaczanie nie tylko celów środowiskowych, ale też konkretnych celów redukcji biogenów, bieżące monitorowanie postępów oraz proaktywne wspieranie samorządów i rolników w opracowywaniu rozwiązań.

Skuteczność polityk ochrony wód wymaga także wzmocnienia egzekwowania regulacji – większego stopnia kontroli, szybszego reagowania na naruszenia i wykorzystania nowych technologii, takich jak monitoring satelitarny, dronowy czy czujniki w czasie rzeczywistym.

Realizacja tych celów wymaga stabilnego finansowania. Wdrożenie rozwiązań systemowych – od implementacji nowej dyrektywy ściekowej po mechanizmy wspierające zgodność z dyrektywą azotanową – wymaga budżetów liczonych w dziesiątkach miliardów złotych.

Potrzebny jest też rozwój instrumentów mobilizujących środki niepubliczne, takich jak kredyty przyrodnicze („nature credits”) czy zielone obligacje. 

Ochrona wód powinna być też włączona w polityki klimatyczne – m.in. poprzez traktowanie ograniczania eutrofizacji i poprawy retencji wodnej jako elementu adaptacji do zmian klimatu, premiowanie projektów odtwarzających torfowiska, łąki zalewowe czy mokradła, które zatrzymują biogeny. Dodatkowo, konieczne jest uwzględnianie skutków inwestycji (np. Energetycznych: farm wiatrowych, atomu) dla jakości wód i ekosystemów przybrzeżnych. 

Równie ważne jest zaangażowanie przedsiębiorstw. Firmy z sektorów przetwórstwa spożywczego, rolnictwa, energetyki i chemii powinny analizować swój wpływ na zanieczyszczenia w całym łańcuchu wartości i wdrażać podejście „unikaj–ograniczaj–kompensuj”: minimalizować emisje u źródła, redukować istniejące oddziaływania oraz kompensować skutki, inwestując w odbudowę ekosystemów.

Musimy też przygotować się do działań przywracających równowagę w zdegradowanych ekosystemach – np. odbudowy osadów dennych w jeziorach i zatokach, gdzie wewnętrzne zasoby fosforu przewyższają już dopływy z lądu.

Bałtyk reaguje w dekadach, nie w latach. Decyzje podejmowane dziś zdecydują, czy przyszłe pokolenia będą mogły korzystać z zasobów i piękna tego morza. Cel 14 – Życie pod wodą to wezwanie do wspólnego działania – musimy je podjąć teraz..