Wyzwania realizacji 10 Celu – Mniej nierówności – w Polsce

Instytut Spraw Publicznych

Do niedawna wiedza i wyobrażenie o nierównościach dochodowych i majątkowych w Polsce była niepełna. Zmieniło się to w momencie opublikowania badań przez Pawła Bukowskiego i Filipa Novokmeta, łączących dane podatkowe, ankietowe i makroekonomiczne. Według autorów nierówności w naszym kraju są znaczenie większe niż wskazywałyby dane Głównego Urzędu Statystycznego (GUS). Te nowe badania sugerują, że Polska należy obecnie do krajów o najwyższym poziomie nierówności w Unii Europejskiej, a nierówności wzrastały od 1989 roku w niezwykle dynamiczny sposób z poziomu ~0,30–0,34 do ~0,38 w skali indeksu Giniego. Dane GUS-u sugerowały wzrost poziomu nierówności o ok. 25% mniej. Między 1989 a 2015 rokiem udział dochodu osób najwyżej zarabiających (górne 10%) w całym dochodzie Polaków wzrósł z 23% do 40%, a górnego 1 % najwyżej zarabiających z ok. 4 % do aż 13–14 %. Analizy wskazują na dwa szczególne momenty wzrostu nierówności: zaraz po transformacji ustrojowej (lata 90.), kiedy to dzięki reformom, prywatyzacji i liberalizacji następowało większe rozwarstwienie dochodowe; oraz po 2004 roku (przystąpienie do UE), kiedy wzrosło znaczenie dochodów kapitałowych. To dochody z kapitału w głównej mierze napędzały wzrost nierówności — zwłaszcza w górnych centylach dochodowych.

Pojawienie się tej nowej wiedzy sprawia, że musimy zacząć inaczej myśleć o politykach spójności i politykach gospodarczych, żeby zaczęły one realizować cele agendy 2030 – w tym cel 10 – mniej nierówności. Nierówności majątkowe w sposób strukturalny przekładają się na dostęp do usług publicznych, edukacji, służby zdrowia, mieszkań i startu młodych ludzi w dorosłość. Dzieci z rodzin zamożnych mają większe szanse na dostatnią przyszłość niż dzieci z biedniejszych rodzin, co utrwala międzypokoleniową transmisję nierówności. Zagrożeniem jest zamrożenie mobilności społecznej – Polska z kraju relatywnie egalitarnego przeobraża się w społeczeństwo, gdzie bogactwo i pozycja są dziedziczone, a nie wypracowywane. Tracić możemy talenty, które są kluczowe dla innowacyjności technologicznej, gospodarczej i społecznej, tylko dlatego, że nie miały one dostępu do odpowiednich zasobów. Rosnące rozwarstwienie może prowadzić do – obserwujemy to w Polsce – ucieczki zamożniejszych grup do sektora prywatnego usług publicznych (np. usługi zdrowotne, edukacyjne), przy jednoczesnym spadku jakości usług świadczonych w sektorze publicznym. Wzmacnia to poczucie niesprawiedliwości społecznej i wykluczenia warstw mniej uprzywilejowanych. Społeczeństwo z dużymi nierównościami dochodowymi i majątkowymi jest bardziej podatne na konflikty społeczne, polaryzację polityczną, spadek zaufania do instytucji. Wysoka koncentracja majątku daje najbogatszym nieproporcjonalny wpływ na życie publiczne (np. przez finansowanie partii, mediów, think-tanków). To grozi powstawaniem polityk „dla elit”, zamiast polityk inkluzywnych.

Powinniśmy zatem dążyć do przekształcenia obecnych polityk publicznych w ten sposób, aby zmniejszać nierówności dochodowe i majątkowe. Obecny system fiskalny w Polsce jest mało skuteczny w redystrybucji dochodów. Niski udział podatków oraz składek społecznych w dochodzie z działalności gospodarczej powoduje, że system jest regresywny dla najbogatszych. Konieczne są reformy polityki podatkowej — np. bardziej progresywne stawki PIT, wyższa kwota wolna od PIT, silniejsze opodatkowanie dochodów kapitałowych i wyrównanie obciążeń podatkowo-składkowych między różnymi grupami (ograniczenie przywilejów samozatrudnionych w tym zakresie). Oddzielną sprawą jest dziedziczenie majątku, który w Polsce jest w praktyce nieopodatkowany.

Jednocześnie, oprócz polityk nakierowanych na niwelowanie różnic dochodowych i majątkowych,powinniśmy dążyć do wyrównywania szans w zakresie kapitału społecznego i kulturowego. Kluczową rolę w tym zakresie odgrywa system edukacji i opieki wczesnodziecięcej. Polityki publiczne powinny postawić sobie za cel zwiększanie dostępności żłobków i przedszkoli – szczególnie na wsi i w małych ośrodkach miejskich, a także podnoszenie jakości edukacji powszechnej korzystając z najlepszych wzorców np.: system fiński. Niezwykle istotnym wymiarem w tym zakresie jest również rozwijanie kompetencji cyfrowych – również w odniesieniu do budowania odporności na cyberprzemoc i zdrowe korzystanie z narzędzi cyfrowych przez dzieci i młodzież.

Istotną rolę odgrywa także dostępność i transparentność danych oraz monitorowanie nierówności. Aby skuteczniej odpowiadać na wyzwania SDG 10, niezbędne są inwestycje w infrastruktury danych oraz publikacja skorygowanych wskaźników (np. Giniego, udziały dochodu dla percentyli).

Wzrost nierówności, szczególnie szybki wśród właścicieli kapitału i warstw zamożniejszych, może podważyć poczucie równych szans i sprawiedliwości. Zatem proponowane reformy wymagają budowy społecznego konsensusu – potrzebna jest oparta na wiedzy debata publiczna i edukacja o skali nierówności, aby uzyskać społeczną i polityczną akceptację dla walki z nierównościami i ich konsekwencjami.

Cel 10 – Mniej nierówności. Dlaczego równość to fundament zrównoważonego rozwoju

Forum Odpowiedzialnego Biznesu

Forum Odpowiedzialnego Biznesu od 25 lat działa w Polsce na rzecz odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju. Jednym z kluczowych obszarów naszej pracy jest przeciwdziałanie nierównościom i wspieranie włączania – w miejscu pracy i w społeczeństwie. Cel 10 – Mniej nierówności to nie tylko zobowiązanie agendy międzynarodowej, ale codzienna praktyka, którą budujemy w partnerstwie z biznesem, administracją i organizacjami społecznymi.

Nasze działania

• Karta Różnorodności – międzynarodowa inicjatywa Komisji Europejskiej, którą FOB koordynuje w Polsce od 2012 roku. To dobrowolne zobowiązanie organizacji do wspierania różnorodności i tworzenia włączających miejsc pracy. Ponad 230 sygnatariuszy reprezentujących setki tysięcy pracownic i pracowników pokazuje, że polski biznes coraz bardziej traktuje równość i inkluzywność jako element swojej tożsamości.
• Liga Odpowiedzialnego Biznesu – nasz program edukacyjny dla studentów i studentek, działający od 21 lat, angażujący już ponad 600 młodych liderów i liderek. W Lidze rozwijamy kompetencje przyszłych menedżerów w zakresie odpowiedzialności i różnorodności, ucząc jak przeciwdziałać nierównościom w środowisku pracy i w społeczeństwie.
• Raporty i badania – w publikacjach FOB systematycznie analizujemy wyzwania równościowe, m.in. dotyczące osób 50+ na rynku pracy, wyzwań rodzicielskich czy równości płac. Dostarczamy firmom wiedzy i narzędzi, które pomagają tworzyć inkluzywne strategie, polityki, działania.
• Projekty rzecznicze i edukacyjne – angażujemy się w kampanie i działania podnoszące świadomość społeczną, np. wokół praw osób z niepełnosprawnościami czy przeciwdziałania dyskryminacji. Współpracujemy z instytucjami publicznymi i NGO, budując wspólne standardy i inicjatywy łączące szerokie grono interesariuszy.

Rezultaty

Dzięki tym inicjatywom stworzyliśmy unikalną przestrzeń dialogu i wymiany doświadczeń. Widzimy realne efekty: coraz więcej firm prowadzi polityki antydyskryminacyjne, wdraża rozwiązania sprzyjające elastycznej pracy, równości płac czy inkluzji osób neuroróżnorodnych. W ramach Karty Różnorodności co roku odbywają się dziesiątki warsztatów i konferencji, w których uczestniczą tysiące osób – od specjalistów HR po członków zarządów.

Wyzwania i przyszłość

Nierówności to jedno z najpoważniejszych wyzwań współczesności. W Polsce dotykają one m.in. osób starszych, osób z niepełnosprawnościami, migrantów_ek czy czy mieszkańców i mieszkanki mniejszych miejscowości. Transformacja cyfrowa i rozwój SI niosą dodatkowe ryzyko wykluczenia osób o niższych kompetencjach cyfrowych. Dlatego przyszłość widzimy we wzmacnianiu kompetencji grup narażonych, w promowaniu międzygeneracyjnej współpracy i w budowaniu bardziej dostępnych miejsc pracy.

Podsumowanie

SDG 10 to nie tylko cel polityki publicznej, ale codzienny wymiar odpowiedzialności biznesu. Z perspektywy FOB wiemy, że mniej nierówności oznacza więcej szans – dla pracowników i pracownic, firm i społeczeństwa. Budowanie włączających organizacji to fundament innowacyjności, odporności i zaufania społecznego. Forum Odpowiedzialnego Biznesu od 25 lat wspiera firmy w tej drodze i wierzymy, że do 2030 roku równość i inkluzywność staną się standardem, a nie wyjątkiem.

Dwie Akademie, czyli jak to się zaczęło

Fundacja Grunt od Nowa

Ziemia - od niej wszystko się zaczyna

To ona daje nam chleb, warzywa, owoce, ale też poczucie bezpieczeństwa, godności i pracy, która ma sens. Dlatego nie możemy mówić o równości społecznej, jeśli ci, którzy opiekują się ziemią, czyli rolnicy często nie mają równych szans. Właśnie z myślą o nich powstały nasze programy edukacyjne skierowane do rolników i do doradców rolniczych. Akademia Rolnika Regeneratywnego i Akademia Regeneratywnego Doradcy to kompleksowe programy edukacyjne, które zmieniają rzeczywistość, krok po kroku, pole po polu.

Równość nie zaczyna się w gabinetach. Zaczyna się od wiedzy. Od możliwości, by rozwijać się bez względu na to, czy masz duże gospodarstwo na północy, czy niewielkie poletko na południu. To jest właśnie definicja 10 Celu Zrównoważonego Rozwoju.

Wiedza, która zmienia życie

Przez ponad dwa lata, łącznie podczas dwudziestu spotkań online oraz dziesięciu spotkań na polach, rolnicy i doradcy z różnych zakątków Polski, często ci mniej słyszani, mniej uprzywilejowani – mogli spotkać się z ekspertami i praktykami z Polski, Belgii, Francji, Węgier, Niemiec, Holandii. Z tymi którzy nie tylko znają nowoczesne metody uprawy, ale rozumieją, że prawdziwa zmiana zaczyna się od rozmowy. - d wspólnego zasiadania przy jednym stole i mówienia: to działa, spróbujmy razem.

Dla wielu uczestników to było coś więcej niż szkolenie. To był początek nowej drogi, do zdrowszych plonów, zwiększenia rentowności, ale przede wszystkim większej pewności siebie, a czasem do odzyskania wiary, że ich praca ma sens.

Nie chodzi tylko o plony, chodzi o ludzi

Kiedy rolnik ma dostęp do nowoczesnej wiedzy, może pracować mądrzej, a nie ciężej. Ma możliwość produkować więcej żywności: lepszej, zdrowszej i bardziej dostępnej cenowo.To oznacza dla nas wszystkich dostęp do dobrej żywności w rozsądnej cenie na długie lata, mimo nadchodzących kryzysów, z którymi przyjdzie nam się zmierzyć. 

To nie są abstrakcyjne idee, ale konkretne zmiany, które wpływają na życie tysięcy ludzi. Rolnictwo regeneratywne to nie tylko uprawa, to troska o całe ekosystemy: o glebę, wodę, klimat, ale przede wszystkim o człowieka.

Równe szanse dla każdego

Wiedza to przywilej, a obie Akademie sprawiają, że ten przywilej staje się prawem, dzięki któremu rolnicy, niezależnie od regionu czy wielkości gospodarstwa, dostają równe szanse, by konkurować na rynku, a nie tylko walczyć o przetrwanie.

W świecie, gdzie coraz więcej mówi się o sprawiedliwości, praktyczne projekty edukacyjne po prostu działają. Nie obiecują, ale uczą. Nie stawiają barier, ale budują mosty między nauką a praktyką, między miastem a wsią, między przeszłością a przyszłością.

Fundacja Grunt od Nowa nie kończy tej drogi. Planuje więcej szkoleń, więcej wsparcia iwięcej realnych zmian. Wierzymy, że dzięki współpracy z ekspertami z całego świata uda się wprowadzić do Polski praktykę regeneratywną na najwyższym poziomie.

Prawdziwa równość to nie hasło, to działanie. Przyszłość zaczyna się tam, gdzie dajemy sobie nawzajem szansę i może właśnie teraz, kiedy to czytasz, zaczyna się coś ważnego nie tylko dla rolników, ale dla Nas wszystkich..