Realizacja celu Zrównoważone miasta i społeczności (SDG11) w Polsce

Instytut Rozwoju Miast i Regionów

Rola miast rośnie wraz z liczbą mieszkańców i nic nie wskazuje na to, by proces urbanizacji w najbliższym czasie zwolnił. Kwestią pozostaje, jak zapewnić, by rozwój miast odbywał się w sposób zrównoważony. W skali globalnej ok. 3 miliardy ludzi ma trudności z wejściem w posiadanie własnego miejsca do życia, a wysokość cen za metr kwadratowy mieszkania jest gorącym tematem również w Polsce zwłaszcza w kontekście braku oferty dostępnych cenowo mieszkań na wynajem dla osób z tzw. “luki czynszowej”. Z drugiej strony, wzrost powierzchni zabudowanych i uszczelnionych osłabia odporność miast na zmiany klimatu, a rosnące temperatury i idąca za nimi susza jak również gwałtowne opady oraz powodzie, stanowią coraz większe wyzwanie dla ośrodków miejskich [1]. Cel 11 to również potrzeba uspołecznienia procesu planowania i zarzadzania miastami, próba zmniejszenia oddziaływania człowieka na środowisko, zapewnienie dostępnego transportu, dostępu do terenów zieleni dla wszystkich czy wdrażanie zrównoważonych budynków. Zmiany mają nastąpić do 2030 roku. W przypadku Polski realizacja celu 11, podobnie jak kilku innych, została oceniona w raporcie „Sustainable Development Report 2025” [2] jako „umiarkowanie osiągalna” co oznacza, że wciąż potrzebne są konkretne usprawnienia w wielu obszarach polityki miejskiej, na co pozwoli również na wdrożenie zapisów dokumentu Polska Polityka Miejska [3].

Szukając sposobów na uczynienie miast zrównoważonymi nie sposób zapomnieć o kwestiach środowiskowych. W krajowych priorytetach odnośnie realizacji Celu 11 pojawiają się one m.in. w powiązaniu z potrzebą redukcji niskiej emisji pochodzącej m.in. z kotłowni domowych i transportu drogowego. Jak wiadomo zanieczyszczone powietrze wywiera silny wpływ na zdrowie najbardziej wrażliwych grup (dzieci, seniorów, osób przewlekle chorych), choć brakuje stałego monitoringu tego zjawiska. Jednak już dziś testowane i planowane są różne rozwiązania w polskich miastach w tym: szkolne ulice czy strefy buforowe ograniczające transport samochodowy wokół szkół podstawowych w określonych godzinach. Już dziś planowane są również zielone strefy wokół obiektów użyteczności publicznej, które nie tylko wpływają na poprawę jakości powietrza, ale także tworzą strefy chłodu w upalne dni tzw. cold spot. Planowane są i testowane różne rozwiązania, które włączają rozwiązania błękitno-zielonej infrastruktury, która ma szerokie znaczenie dla zrównoważonego rozwoju miast tj. od wpływu na poprawę jakości powietrza, dobrostanu ludzi, ograniczanie wpływu zmian klimatu aż po dostarczanie obszarów rekreacji.

Dwa kolejne wyzwania to (1) wsparcie miast w radzeniu sobie z nagłymi zmianami i kryzysami, w tym tymi natury środowiskowej, oraz (2) poprawa jakości życia mieszkańców poprzez uwzględnienie w planach zagospodarowania w miastach zwiększenia obszarów zieleni i wodnych, korytarzy wentylacyjnych. Oba wymagają kompleksowego spojrzenia na elementy przyrodnicze występujące w granicach i w bliskim sąsiedztwie miast oraz uwzględnienie ich roli w budowaniu odporności miasta na zmiany klimatu. Innymi słowy miasta potrzebują zielono-błękitnej infrastruktury. Wyniki badań prowadzonych przez IRMiR pokazują, że poza stolicami województw jak dotąd niewiele miast podchodzi systemowo do kwestii wprowadzenia rozwiązań błękitno-zielonej infrastruktury, mimo że rozwój zrównoważonych miast wymaga kompleksowego podejścia polityki miejskiej. Dodatkowym problemem jest pozyskanie do pracy w sektorze publicznym specjalistów wysokiej klasy, a także koordynacji działań podejmowanych w urzędzie i jednostkach miejskich, tak aby wspierać synergię między projektami i inwestycjami.

Duże nadzieje w zakresie usankcjonowania roli zieleni miejskiej budzi perspektywa wprowadzenia obowiązku ustawowego opracowywania miejskich planów adaptacji do zmian klimatu dla miast powyżej 20 tys. mieszkańców. W realizacji ich zapisów celowe mogłoby okazać się powoływanie w strukturach urzędów miejskich stanowisk lub komórek organizacyjnych ds. błękitno-zielonej infrastruktury, które wspierałyby proces kształtowania zieleni miejskiej w taki sposób, aby stał się integralnym elementem polityki rozwoju miasta, uwzględnionym odpowiednio w różnych dokumentach ten rozwój programujących [4].

Literatura:

[1] https://unstats.un.org/sdgs/report/2025/goal-11/
[2] Sachs, J.D., Lafortune, G., Fuller, G., Iablonovski, G. (2025). Financing Sustainable Development to 2030 and Mid-Century. Sustainable Development Report 2025. Paris: SDSN, Dublin: Dublin University Press. DOI: https://doi.org/10.25546/111909.
[3] Krajowa Polityka Miejska https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/polityka-miejska
[4] Warchalska-Troll A., Pistelok P. (red.), 2023, Zieleń w centrach polskich miast. Stan, funkcje i wyzwania, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2023.11.

Rekomendacje dotyczące realizacji wybranych zadań 11. celu Zrównoważonego Rozwoju ONZ

Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego PLGBC

Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego PLGBC wspiera realizację 11. celu Zrównoważonego Rozwoju ONZ poprzez działania, które łączą edukację, doradztwo i certyfikację. Promujemy uznane systemy oceny środowiskowej budynków, takie jak LEED, BREEAM i WELL, a także rozwijamy własny system – ZIELONY DOM – dostosowany do polskich realiów. Regularnie organizujemy szkolenia, konferencje i publikujemy raporty, które pomagają branży lepiej rozumieć zrównoważone budownictwo, gospodarkę o obiegu zamkniętym i adaptację do zmian klimatu. Aktywnie uczestniczymy w konsultacjach legislacyjnych i eksperckich, wspierając reformy prawa budowlanego, planowania przestrzennego i polityki miejskiej. Naszym celem jest wspieranie rozwoju miast, które są dostępne, bezpieczne, przyjazne środowisku i odporne na zmiany klimatyczne – zgodnie z zadaniami 11.1, 11.3, 11.6, 11.7 i 11.b. Realizacja tych zadań napotyka szereg barier – zarówno systemowych, jak i praktycznych. Wciąż brakuje mieszkań komunalnych i socjalnych. Planowanie przestrzenne nie zawsze uwzględnia potrzeby lokalnych społeczności, a wiele samorządów nie posiada strategii adaptacji do zmian klimatu.

W Polsce nie ma wciąż obowiązku ograniczania śladu węglowego nowoprojektowanych budynków. w projektach budowlanych, a przepisy dotyczące planowania przestrzennego nie gwarantują jakości przestrzeni publicznych. Raportowanie ESG dotyczy jedynie dużych firm, co ogranicza wpływ na mniejsze inwestycje.

Na rynku finansowym brakuje rozwiązań wspierających inwestycje zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Preferencyjne kredyty dla zrównoważonych inwestycji są rzadkością, a inwestycje zgodne z Taksonomią UE nie są systemowo premiowane. Fundusze na termomodernizację są ograniczone, a mechanizm „białych certyfikatów”, czy programy takie jak „Czyste Powietrze” i „Mój Prąd” mają ograniczoną siłę oddziaływania na zieloną transformację budownictwa przez szereg praktycznych i systemowych barier.

W przypadku programu „Czyste Powietrze” największym problemem jest jego złożoność i niewystarczająca efektywność. Proces składania wniosków bywa skomplikowany, a czas oczekiwania na decyzję często przekracza założone terminy. Program przez długi czas skupiał się głównie na wymianie źródeł ciepła, pomijając kompleksową termomodernizację, która ma kluczowe znaczenie dla poprawy efektywności energetycznej budynków.

Program „Mój Prąd” z kolei przyczynił się do rozwoju energetyki prosumenckiej, ale jego kolejne edycje wprowadzały zmiany, które utrudniały dostęp do finansowania. Wymóg posiadania magazynu energii czy przejście na system net-billing zwiększyły koszty inwestycji i ograniczyły dostępność programu dla mniej zamożnych gospodarstw. Brakuje też stabilności – niejasne zasady naboru i zmieniające się kryteria powodują niepewność wśród inwestorów i wstrzymywanie decyzji o zakupie instalacji.

Mechanizm białych certyfikatów, choć teoretycznie atrakcyjny, w praktyce jest trudny do wykorzystania. Proces aplikacyjny jest czasochłonny i obciążony biurokracją, a brak jednolitych metod oceny oszczędności energii prowadzi do niepewności i ryzyka odrzucenia wniosków. Długi czas rozpatrywania spraw oraz ograniczona przejrzystość systemu zniechęcają szczególnie mniejsze firmy, które nie dysponują odpowiednim zapleczem administracyjnym.

Wspólne dla wszystkich tych instrumentów są problemy z dostępnością, przewidywalnością i spójnością z długoterminowymi celami klimatycznymi. Brakuje powiązania z systemami certyfikacji środowiskowej, z zasadami Taksonomii UE oraz z lokalnymi strategiami rozwoju i transformacji energetycznej.

Dlatego PLGBC proponuje konkretne zmiany, które mogą realnie przyczynić się do realizacji zadań wymienionych w ramach 11. Celu Zrównoważonego Rozwoju ONZ.

W obszarze prawa rekomendujemy wdrożenie następujących rozwiązań:

• Wprowadzenie obowiązku obliczania śladu węglowego budynków zgodnie z normą EN 15978 oraz ramami Level(s), co wynika bezpośrednio z Dyrektywy EPBD 2024/1275 (Energy Performance of Buildings Directive).
• Aktualizację rozporządzenia w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, w celu uwzględnienia wymogów zeroemisyjności oraz zasad gospodarki o obiegu zamkniętym.
• Wzmocnienie Krajowej Polityki Miejskiej 2030 poprzez wprowadzenie standardów środowiskowych dla terenów zielonych, retencji wody i dostępności przestrzeni publicznych.
• Włączenie kryteriów środowiskowych do zamówień publicznych, zgodnie z Rozporządzeniem UE 2024/1781 w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów.
• Ustanowienie krajowego funduszu wspierającego głęboką termomodernizację, zgodnie z założeniami Długoterminowej Strategii Renowacji Budynków oraz Polityki Energetycznej Polski do 2040 roku (PEP2040).

W zakresie instrumentów finansowych rekomendujemy:

• Wprowadzenie preferencyjnych kredytów hipotecznych i inwestycyjnych dla projektów zgodnych z Taksonomią UE, z niższym oprocentowaniem i uproszczonymi procedurami.
• Rozwój rynku zielonych obligacji dla projektów budowlanych i infrastrukturalnych, zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej w ramach pakietu „Fit for 55”.
• Uruchomienie programów gwarancyjnych i dopłat do kredytów ekologicznych we współpracy z BGK i NFOŚiGW.
• Rozszerzenie oferty zielonych pożyczek dla MŚP i gospodarstw domowych, z możliwością skorzystania z ulg podatkowych.
• Integrację kryteriów ESG i Taksonomii UE z procedurami oceny ryzyka kredytowego w bankach oraz wdrożenie szkoleń dla doradców finansowych.

Największy potencjał dla skutecznej realizacji zadań 11. Celu Zrównoważonego Rozwoju ONZ widzimy w trzech obszarach. Po pierwsze, konieczne jest wzmocnienie przepisów dotyczących zrównoważonego budownictwa. Obejmuje to m.in. wprowadzenie obowiązku obliczania śladu węglowego budynków i uwzględnianie cyklu życia materiałów budowlanych. Zmiany te powinny być zgodne z dyrektywami unijnymi, w szczególności z EPBD 2024/1275 oraz rozporządzeniami krajowymi dotyczącymi warunków technicznych budynków.

Po drugie, niezbędna jest reforma planowania przestrzennego, która uwzględniałaby standardy jakości środowiskowej i społecznej. Planowanie powinno wspierać rozwój zielonej infrastruktury, retencję wody, dostępność przestrzeni publicznych oraz odporność miast na zmiany klimatu. W tym zakresie warto odwołać się do Krajowej Polityki Miejskiej 2030 oraz strategii rozwoju regionalnego.

Po trzecie, kluczowe znaczenie ma rozwój instrumentów finansowych wspierających inwestycje zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Preferencyjne kredyty, zielone obligacje, fundusze gwarancyjne oraz dopłaty do „zielonych” kredytów powinny być dostępne dla inwestorów, samorządów i gospodarstw domowych. Wdrożenie tych rozwiązań powinno opierać się na Taksonomii UE i uwzględniać Polityką Energetyczną Polski do 2040 roku.